Giám mục Lạng Sơn và Cao Bằng (1999 – 2005)

Sau khi tốt nghiệp Học viện Công giáo Paris, linh mục Ngô Quang Kiệt về Giáo phận Long Xuyên trở lại với các công việc mục vụ của giáo phận miền Tây này. Ngày 3 tháng 6 năm 1999, Tòa Thánh công bố bổ nhiệm linh mục Giuse Ngô Quang Kiệt, hiện đang là linh mục Chưởng Ấn Tòa Giám mục Giáo phận Long Xuyên, làm Giám mục chính tòa Giáo phận Lạng Sơn và Cao Bằng.[23] Giáo phận này đã trống tòa khi Giám mục Vinh Sơn Phạm Văn Dụ từ chức ngày 9 tháng 3 và sau đó qua đời khuya ngày 2 tháng 9 năm 1998.[18][24][25] Cùng đợt bổ nhiệm này còn có hai tân giám mục khác là Tân giám mục Phêrô Nguyễn Soạn của Giáo phận Qui Nhơn và Tân giám mục Phó Giáo phận Long Xuyên Giuse Trần Xuân Tiếu.[gc 2][27] Sau khi Giáo hoàng Gioan Phaolô II chính thức ra văn thư bổ nhiệm ba tân giám mục vào ngày 18 tháng 6,[28][29] Giáo phận Long Xuyên đã tổ chức lễ tấn phong Giám mục cho hai tân giám mục Giuse Ngô Quang Kiệt và Giuse Trần Xuân Tiếu xuất thân từ linh mục đoàn giáo phận vào ngày 29 tháng 6 cùng năm, trùng ngày lễ kính hai Thánh Tông đồ Phêrô và Phaolô. (Riêng việc tấn phong tân giám mục Phêrô Nguyễn Soạn ở Qui Nhơn được tiến hành trong tháng 8). Tham dự lễ tấn phong gồm có tất cả 15 giám mục thuộc các giáo phận miền Trung và Miền Nam, trong đó có Tổng giám mục Tổng giáo phận Thành phố Hồ Chí Minh Gioan Baotixita Phạm Minh Mẫn và Tổng giám mục Tổng giáo phận Huế Stêphanô Nguyễn Như Thể cùng với khoảng 400 linh mục trong và ngoài Giáo phận Long Xuyên, cũng như đông đảo giáo dân. Giám mục chủ phong cho hai tân giám mục là Giám mục chính tòa Giáo phận Long Xuyên Gioan Baotixita Bùi Tuần và hai giám mục phụ phong là Giám mục Emmanuel Lê Phong Thuận (Giám mục chính tòa Giáo phận Cần Thơ) và Giám mục Phanxicô Xaviê Nguyễn Văn Sang (Giám mục chính tòa Giáo phận Thái Bình).[18]

Tân giám mục Giuse Ngô Quang Kiệt đã đến nhận giáo phận của mình vào ngày 11 tháng 7 năm 1999.[24] Giáo phận Lạng Sơn và Cao Bằng được trao cho Tân giám mục Ngô Quang Kiệt coi sóc là một giáo phận có diện tích 25.000 km2 với số dân số là 1.700.000 người, trong đó giáo dân Công giáo chỉ có 5000 người. Về mặt nhân sự giáo phận, thì giáo phận chỉ có: Một linh mục là linh mục Vinh Sơn Hoàng Trọng Quỳnh, 96 tuổi, và 1 nữ tu Mến, 100 hoặc 108 tuổi.[18][gc 3] Vì vậy, Tân giám mục Kiệt tuy chức danh là Giám mục chính tòa một giáo phận, nhưng vì tình trạng thiếu linh mục quản nhiệm các giáo xứ, vị giám mục phải tự mình thực hiện tất cả công việc mục vụ không những trong một giáo xứ, mà còn là cả một giáo phận.[32] Mỗi khi cử hành các thành lễ, giám mục Kiệt luôn phải tự thực hiện nhiều chuỗi công việc có chức năng khác nhau như tự động mở cửa nhà thờ, đón tiếp giáo dân tham dự lễ, cử hành thánh, nói chuyện và tập hát cho giáo dân, dạy giáo lý, và tự đóng cửa nhà thờ. Tuy bận rộn, giám mục Kiệt thường xuyên viết các bài chia sẻ lễ chúa nhật qua kinh thánh, cho đăng trên trang mạng VietCatholic mỗi thứ năm.[30]

Giáo phận quê hương vị tân chức lúc đó là một vùng đất hoang tàn, đổ nát, nghèo nàn, bị tàn phá bởi chiến tranh, người dân Lạng Sơn nghèo khổ, Giáo phận Lạng Sơn cũng cùng chung số phận, những cơ sở tôn giáo, giáo xứ lúc bấy giờ phần lớn đã được xây cất từ vào những năm 1913 - 1915, nhưng hầu hết đã bị tàn phá, mang nặng những dấu tích bom đạn của những cuộc chiến tranh qua các thời kỳ Pháp, Mỹ và Trung Quốc. Nhiều nhà thờ đã bị phá sập thành bình địa, nhiều nơi chỉ còn trơ lại bốn bức tường hay trở thành những đống gạch vụn cỏ mọc rêu phong.[32] Khi nhắc nhớ về thời kì giám mục Lạng Sơn của mình, khi đã về Đan viện Châu Sơn sau khi từ chức Tổng giám mục Hà Nội, ông nói:[22]Tôi về Lạng sơn là một giáo phận không chỉ nghèo mà còn tang thương. Người chết hết. Các nhà thờ đổ nát. Không có toà giám mục. Không có nhà thờ chính tòa. Giáo dân tất tưởi bơ vơ không người chăn dắt.

Từ ngày 11 đến ngày 16 tháng 10 năm 1999, Hội đồng Giám mục Việt Nam nhóm họp, chọn ra các giám mục tham dự Thượng Hội Giám mục Thế giới về chức năng Giám mục dự kiến tổ chức vào năm 2000 gồm 5 giám mục trong đó có Giám mục Ngô Quang Kiệt.[33][gc 4]. Thực tế sau đó Thượng hội đồng này bị hoãn đến tháng 10 năm 2001.[34] [gc 5]

Ngày 6 tháng 10 năm 2000, phái đoàn giám mục Việt Nam trong đó có Giám mục Ngô Quang Kiệt đã đến Rôma, tham dự ngày Toàn xá Thế giới.[36][gc 6] Tháng 11 năm 2000, Giám mục Kiệt bắt đầu chuyến hành trình sang Hoa Kỳ thăm thân nhân bằng hữu đồng thời thực hiện tại nhiều nơi xin quyên góp cho Giáo phận Lạng Sơn và Cao Bằng với số tiền thu được lên đến vài chục nghìn USD.[37] Ngày 15 tháng 11 năm 2000, Giám mục Kiệt đến thăm và cử hành thánh lễ tại Quận Cam, Hoa Kỳ. Trong dịp này, ông cũng gặp gỡ 200 giáo dân vùng Nam California.[38]

Ngày 1 tháng 1 năm 2001, Giám mục Ngô Quang Kiệt cho tiến hành khởi công xây dựng Nhà thờ chính tòa Giáo phận Lạng Sơn và Cao Bằng.[39] Bản thiết kế nhà thờ, giám mục Kiệt đích thân xem xét, sửa đổi và cho ý kiến.[40] Trong kì họp của Hội đồng Giám mục Việt Nam năm 2001, các giám mục trong giám mục đoàn Việt Nam nhất trí chọn giám mục Lạng Sơn và Cao Bằng làm Phó Tổng thư ký của Hội đồng. Giám mục Ngô Quang Kiệt giữ chức vụ này qua hai kì đại hội kéo dài đến năm 2007.[3]

Giám mục Phaolô Bùi Chu Tạo, nguyên Giám mục giáo phận Phát Diệm qua đời ngày 5 tháng 5 năm 2001, trong những ngày sau đó, giám mục Ngô Quang Kiệt đã đến viếng và có để lại lưu bút trong sổ tang[41] và đồng tế lễ an táng giám mục này sau đó vào ngày 9 tháng 5.[42] Lễ tấn phong Tân giám mục giáo phận Bùi Chu Giuse Hoàng Văn Tiệm được cử hành ngày 8 tháng 8, giám mục Ngô Quang Kiệt có tham dự và đóng vai trò người giảng lễ.[43] Một tuần sau đó, Tân giám mục Phụ tá Tổng giáo phận Sài Gòn Giuse Vũ Duy Thống được cử hành ngày 17, tân giám mục là bạn học thuở nhỏ của giám mục Ngô Quang Kiệt, trong các nghi thức truyền chức, giám mục Kiệt đóng vai trò giám mục Phụ phong.[44] Trong cùng năm, từ ngày 30 tháng 9 đến ngày 27 tháng 10, Giám mục Kiệt tham dự Thượng Hội đồng Giám mục thế giới Thường niên lần X, với chủ đề Giám mục: Người tôi tớ của Phúc âm Chúa Giêsu Kitô vì niềm Hy vọng của Thế giới (“The Bishop: Servant of the Gospel of Jesus Christ for the Hope of the World”)[33][34]

Đầu năm 2002, từ ngày 13 đến khoảng ngày 22 tháng 1,[45][46][47] phái đoàn các Giám mục Việt Nam thực hiện chuyến thăm mộ hai thánh Tông đồ Ad Limina tại Rôma theo luật buộc. Sáng ngày 14, từng giám mục trong đoàn có dịp tiếp kiến riêng trực tiếp với Giáo hoàng Gioan Phaolô II. Trong chuyến đi, các giám mục Việt Nam và cá nhân giám mục Kiệt cử hành nhiều thánh lễ, và gặp nhiều nhân vật có quyền lực tại Vatican, trong đó có hai nhân vật người Việt là Hồng y Phanxicô Xaviê Nguyễn Văn Thuận và Đức ông Giuse Đinh Đức Đạo.[45] Ngày 19 tháng 3 cùng năm, Giám mục Kiệt tổ chức lễ kỉ niệm khởi cộng xây dựng Nhà thờ chính tòa Lạng Sơn và Cao Bằng được khởi công, ngoài các thành phần giáo dân, giám mục Kiệt còn mời các cán bộ địa phương đến dự.[30] Lần đầu tiên sau 54 năm, Giáo phận Lạng Sơn và Cao Bằng có lễ truyền chức linh mục Giáo phận cách công khai. Giám mục chính tòa Giuse Ngô Quang Kiệt đã chủ sự nghi thức truyền chức cho hai tân linh mục vào ngày 17 tháng 12 năm 2002. Trả lời câu hỏi từ phóng viên UCA News, Giám mục Kiệt đánh giá đây là một dấu mốc mở ra tương lai tươi sáng cho Giáo phận.[48]

Ngày 18 tháng 5 năm 2004, vị nữ tu đồng hành cùng giáo phận Lạng Sơn và giữ gìn giáo phận trong suốt hàng chục năm là sơ Maria Nguyễn Thị Nhân (Nhàn), thường gọi là Mến, qua đời.[31] Giám mục Kiệt tổ chức lễ an táng sau đó vào ngày 20 tháng 5.[49] Sau ba năm xây dựng, ngày 2 tháng 10 năm 2004, Giám mục Ngô Quang Kiệt làm lễ cung hiến Nhà thờ chính tòa của giáo phận Lạng Sơn và Cao Bằng mới với tước hiệu Thánh Đa Minh.[gc 7] Đồng tế và tham dự có hơn 5.000 người gồm các hồng y, giám mục, linh mục, tu sĩ và giáo dân.[50]

Ngày 19 tháng 2 năm 2005, Toà Thánh bổ nhiệm Giám mục Giám quản Ngô Quang Kiệt làm Tổng giám mục chính tòa Tổng giáo phận Hà Nội và kiêm Giám mục Giám quản giáo phận Lạng Sơn và Cao Bằng.[51] Ông làm giám mục giám quản Giáo phận này đến năm 2007, khi linh mục chánh xứ nhà thờ chính tòa Hà Nội kiêm Tổng Đại diện Tổng giáo phận Hà Nội Giuse Đặng Đức Ngân được chọn làm tân Giám mục Giáo phận.[52][53]

Các nhiệm vụ Giám quản Tông Tòa (2003 – 2005)

Hồng y Phaolô Giuse Phạm Đình Tụng, Tổng giám mục Tổng giáo phận Hà Nội, đã 84 tuổi, già yếu nên nhiều lần xin Tòa Thánh cho về hưu.[54] Đáp lại lời đề nghị từ phía Hồng y Hà Nội, ngày 26 tháng 4 năm 2003, Tòa Thánh ra thông cáo công bố việc bổ nhiệm Giám mục Giuse Ngô Quang Kiệt, hiện là Giám mục chính tòa Giáo phận Lạng Sơn và Cao Bằng, làm Tổng giám mục Giám quản Tổng giáo phận Hà Nội.[54][55] Tân Giám mục Giám quản đã cử hành các nghi thức nhậm chức sau đó vào ngày 14 tháng 5 năm 2003 tại Nhà thờ chính tòa Tổng giáo phận Hà Nội.[56] Tại đây, ông còn kiêm thêm chức Giám đốc Đại chủng viện Thánh Giuse Hà Nội, kế vị Hồng y Tụng và giữ chức vụ này đến năm 2005.[57][58] Trên cương vị này, Giám mục Kiệt cũng đề xướng hoạt động đưa các chủng sinh Công giáo đến Bệnh viện phong da liễu Văn Môn chăm sóc y tế các bệnh nhân tại đây. Đây cũng là lần đầu tiên các tu sĩ Công giáo thực hiện các chăm sóc mục vụ cộng đồng tại cơ sở của nhà nước.[59]

Trong một phát biểu trước thềm Lễ Giáng sinh năm 2004, Giám mục Ngô Quang Kiệt dành lời cảm ơn Đảng và Nhà nước Việt Nam tạo điều kiện cho tôn giáo phát triển, cùng bày tỏ sự hài lòng về các chính sách hiện thời. Giám mục Kiệt cũng đánh giá sự kiện Bộ Ngoại giao Hoa Kỳ xếp Việt Nam vào danh sách những nước đặc biệt quan tâm về tôn giáo, giám mục Kiệt nhận định là không nên trên phương diện ngoại giao.[60][61] Cũng nhân dịp này, Chủ tịch Uỷ ban Nhân dân Hà Nội Nguyễn Quốc Triệu cũng đã đến thăm và chúc mừng Giáng sinh Tòa Tổng giám mục Hà Nội sáng ngày 24 tháng 12.[62]

Cùng năm 2003 tại Giáo phận Thanh Hóa, Giám mục chính tòa Bartôlômêô Nguyễn Sơn Lâm qua đời, Tòa Thánh bổ nhiệm Đức ông Gioan Baotixita Lưu Văn Khuất làm Giám quản Giáo phận Thanh Hóa. Ngày 27 tháng 10 năm 2003, Đức ông Khuất qua đời. Ngay ngày hôm sau, Toà Thánh thông báo chọn Giám mục Giuse Ngô Quang Kiệt, Giám mục Giáo phận Lạng Sơn và Cao Bằng, hiện là Giám quản Tổng giáo phận Hà Nội, kiêm nhiệm thêm chức vụ giám mục Giám quản Giáo phận Thanh Hóa. Mặc dù luôn bận rộn với rất nhiều công việc và ngăn cách về địa lý, nhưng ông vẫn tham dự tĩnh tâm hàng tháng với linh mục đoàn Giáo phận. Giám mục Kiệt làm Giám quản Thanh Hóa cho đến khi linh mục Giuse Nguyễn Chí Linh được Tòa Thánh bổ nhiệm làm Giám mục chính tòa giáo phận này, và Tân giám mục Linh về nhận Giáo phận ngày 04 tháng 08 năm 2004 thì chức vụ giám quản chấm dứt.[1]

Ngày 8 đến 9 tháng 7 năm 2003, giám mục Kiệt tham dự cuộc họp thường niên của Ban điều hành các chủng viện, gồm tất cả sáu chủng viện tại Việt Nam. Tại đây các thành viên thảo luận nêu ra những khó khăn trong việc đào tạo các chủng sinh và nêu hướng giải quyết vấn đề.[58] Năm 2004, lần đầu tiên, chính quyền Việt Nam cho phép đến 90 tân chủng sinh nhập học Đại chủng viện Thánh Giuse Hà Nội, Giám mục Ngô Quang Kiệt đánh giá đây là tia hy vọng phục hồi cho Giáo hội Công giáo tại miền Bắc Việt Nam.[63]